حضر موت

«حَضْرَمَوْت» نام ناحیه وسیعی در شرق کشور یمن و در کناره دریای عرب است که صحرای «احقاف» در مجاورت آن بوده است. در سرزمین حضرموت، آثار باستانى و کهن متعددى از جمله قبر برخى از پیامبران مانند حضرت هود (علیه‌السلام) و ویرانه‌هایى از اماکن اقوام عاد و ثمود، وجود دارد.

واژه حضرموت

«حَضْرَمَوت» که در میان قبیله هُذیل و عوام مردم به صورت حَضْرَمُوت تلفظ می‌شود، مرکب از دو واژه حَضَرَ و مَوْت است و منسوبان به آن را حَضرَمى می‌گویند که جمع آن حَضَارِمَه یا حَضارم است. مورخان نامهاى دیگرى چون وادى مفتون، بَرْک (یا برک الغِمَاد)، عَبدَل، وَبار، احقاف یا وادى احقاف براى حضرموت ذکر کرده‌اند. نام حضرموت در کتب تاریخى یونانى و رومى به صورتهاى مختلفى ثبت شده است. تئوفراستوس آن را حدرامیتا ذکر کرده است، در حالى که استرابون و پلینیوس آن را چَتراموتیتا نامیده‌اند.

تورات نخستین منبعى است که در آن از فردى به نام حضرموت (به صورت حَضَرْمَاوِث) صحبت شده و او سومین فرزند یقطان (قحطان) دانسته شده است. ظاهراً در بیشتر منابع تاریخى دوره اسلامى، الهام گرفته از تورات، حضرموت فرزند یقْطُن‌ بن عابر، از نسل حضرت نوح علیه‌السلام ذکر شده. و در برخى منابع نیز حضرموت همان عامر بن قحطان شمرده شده است که نخستین ساکن منطقه شنزار احقاف بود و چون هنگام حضورش در جنگها بسیار می‌کشت و سایه مرگ (موت) بر میدان نبرد می‌گستراند، او را به حَضرموت ملقب ساختند و سپس این لقب، نام وى و قبیله و سرزمینش گردید.

به گفته کحاله، حضرموت نام قبیله‌اى در این سرزمین نیز هست. در تفسیر معنى حضرموت (سرزمین مرگ) نظرهاى دیگرى نیز وجود دارد، از جمله این که حضرت هود علیه‌السلام پس از نفرین کردن کافران گفت اینک مرگ حاضر شده است. یا حضرت صالح علیه‌السلام به آنجا که رسید، درگذشت. یا بنابر افسانه‌اى یونانى درختان آنجا (کندر و بخور که وادى حضرموت به تولید آن شهره بوده است) بوى کشنده‌اى دارند.

موقعیت جغرافیایی حضرموت

این سرزمین در جنوب جزیرةالعرب و در مشرق یمن قرار دارد و بر دریاى عرب و خلیج عدن مشرف است. محدوده آن به‌ ویژه مرزهاى شرقى و غربی‌اش به دلایل مختلفى دقیقاً مشخص نیست و اختلاف‌نظر شدیدى در منابع درباره آن وجود دارد.

به طور کلى، عدن در مغرب تا منطقه ظفارِ عمان، در مشرق و شنهاى جنوبى ربع خالى و احقاف در شمال تا آبهاى خلیج عدن در جنوب، مرزهاى حضرموت را تشکیل می‌دهند. این محدوده تقریباً در ْ۱۳ تا ْ۱۹ عرض شمالى و ْ۴۵ تا ْ۵۳ طول شرقى گسترده است. به گفته واسعى یمانى، مرز شرقى حضرموت وادى هود پیامبر و مرز غربى آن صنعا است.

قسمتهاى مختلف این گستره، از نظر طبیعى و زمین‌شناسى متفاوت‌اند. در شمال و شمال‌شرقى که سطوح شنى نسبتاً هموار گسترده است، حداکثر ارتفاع به پانصد متر از سطح دریا می‌رسد اما در بخشهاى مرکزى و جنوبى، چین‌خوردگی ها و ناهمواری هاى متعددى وجود دارد و ارتفاع برخى از این ناهمواری ها از هزار متر بیشتر است. در سراسر باریکه کم‌عرض و کم‌ارتفاع جنوبىِ حضرموت که سواحل حضرموت را دربرمی‌گیرد، حداکثر ارتفاع به دویست متر می‌رسد.

در این قسمت که به حضرموت ساحلى مشهور است، امروزه شهرهایى چون غَیضَه (مرکز استان مهره)، مُکلّا (مرکز استان حضرموت)، زَنْجْبار، عدن (مرکز استان عدن)، سیحوت، شَحر و رَیان قرار دارند که به همراه شهرهاى کهن قسمت مرکزى مانند تَریم، شِبام، شبوه، ثمود و سیئون اهمیت بیشترى از بقیه شهرها دارند. مغرب و جنوب‌غربى حضرموت بیشترین ناهمواری ها و ارتفاعات را داراست، به طورى که در بعضى قسمتها به‌ ویژه در استان بیضاء، ارتفاع ناهمواری ها به بیش‌ از دوهزار متر می‌رسد. در قسمت مرکزى حضرموت دو عارضه طبیعى وجود دارد به نامهاى دشت سَبعَتین (رملةالسبعتین) در ارتفاع پانصد تا هزار مترى و کوههاى حبشیه با ارتفاع بیش از هزار متر. بقیه نواحى این قسمت شامل دشتهاى پراکنده است.

حضرموت سرچشمه وادیهاى (رودها) بسیارى است که آب مورد نیاز شهرها و نواحى کشاورزى را تأمین می‌کنند. عمر رضا کحّاله نام ۲۷ وادى را در این سرزمین ذکر کرده است. معروف‌ترین آنها، به‌ جز وادى برهوت، وادى حضرموت است که به‌ طول تقریبى ۱۶۰ کیلومتر از کوههاى مشرق شبوه سرچشمه می‌گیرد و با عبور از شبام و سیئون و دریافت چند وادى دیگر، با نام وادى مَسیله در نزدیکى شهر سیحوت به خلیج عدن می‌ریزد. مزارع مجاور این وادى از معدود مناطق کشاورزى سرزمین حضرموت‌اند که محصولات زراعى و باغى دارند. بقایاى سدى که در قدیم در این وادى و در فاصله تریم تا سیحوت ساخته شده بود، هنوز قابل مشاهده است.

وادى حَجْر نیز که بیش از دویست کیلومتر طول دارد و نزدیک رأس کلب به خلیج عدن می‌ریزد، اهمیت زیادى در حضرموت دارد و آبادی هاى بسیار و امکان زراعت در مسیر وادی ها را فراهم آورده است. به جز سواحل که داراى اقلیم بحری‌اند، بقیه قسمتهاى حضرموت میانگینِ دماى سالیانه بالاتر از ْ۲۶ و بارش کمتر از ۱۰۰ میلیمتر در سال دارند. در حضرموت حدود پنجاه نوع منابع معدنى کشف شده که مهم‌ترین آنها زغال‌سنگ است. با وجود محدودیت هاى محیطى، پرورش دام به ‌ویژه شتر در بیشتر قسمت هاى حضرموت رایج است.

مرزهاى حضرموت دقیقاً مشخص نیست و از این رو، مساحت آن نیز از ۰۰۰، ۴۵ کیلومتر مربع تا نزدیک به ۰۰۰، ۲۰۰ کیلومتر مربع ذکر شده است.

در دیگر تقسیم‌بندى جغرافیایى، حضرموت به دو بخش ساحلى و داخلى تقسیم می‌شود. بخش ساحلى، معروف به حضرموت ساحلى به طول تقریبى ۴۵۰ کیلومتر، به موازات خلیج عدن و دریاى عرب امتداد دارد. عرض این بخش در مشرق به بیست کیلومتر و در مغرب به هشتاد کیلومتر می‌رسد. حضرموت ساحلى بخش پرجمعیت حضرموت است و شامل شهر بندرى و مهم مُکلّا (مرکز حضرموت ساحلى) و نواحى غَیل، باوَزیر، بُرُوم، وادى مَسیله، حصن‌الغراب، عین بامعبد، و بندر مهم بئرعلى (در گذشته قنا) است.

حد فاصل دو بخش حضرموت ساحلى و داخلى، رشته کوهى است که بلندترین قله آن به ۲۱۸۷ متر می‌رسد. حضرموت داخلى از ساحل دریا دور است و در اطرافش شنزار وسیعى (احقاف) وجود دارد. این سرزمین اقامتگاه قوم عاد بوده که در قرآن نیز از آن نام برده شده است.

حضرموت داخلى از رَیدَه‌الصَیعَر و شَبوَه در مغرب تا سرزمین مَهْرَه در مشرق امتداد دارد که در آن وادی هایى چون دَوْعَن، عِمِد، عُین، بن‌على و سِر وجود دارد که به کشت درختان خرما و حبوبات و میوه مشهورند. شهرهاى تریم، شبام و شبوه هر یک در زمانهایى مرکز حضرموت به‌ ویژه حضرموت داخلى بودند. ظاهراً پیش از همه، مَیفَعَه مرکز حضرموت بوده است.

بر اساس گفته جغرافی‌دانان و مورخان اسلامى، فاصله صنعا تا حضرموت حدود ۴۳۰ کیلومتر یا ۷۲ فرسخ و فاصله عدن تا حضرموت پنج مرحله یا یک ماه راه بوده است.

در سرزمین حضرموت آثار باستانى و کهن متعددى وجود دارد. هر یک از شهرهاى تاریخى حضرموت مانند تریم، مکلّا، شبام و شبوه داراى آثار و قلاع متعددند. به‌ جز آثار این شهرها، از مهم‌ترین آثار حضرموت می‌توان به قبر برخى از پیامبران مانند حضرت هود نبى و ویرانه‌هایى از مواضع و اماکن اقوام عاد و ثمود در بخش هاى مختلف حضرموت اشاره کرد. در صد سال اخیر، دهها جهانگرد و باستان‌شناس از کشورهاى مختلف از آثار باستانى حضرموت بازدید و نتایج کاوشها را تدوین و منتشر کرده‌اند.

حضرموت در تقسیمات کشوری یمن

مطابق تقسیمات سیاسى جدید یمن، محدوده واقعى حضرموت ده استان از ۲۱ استان کشور را دربرمی‌گیرد که شامل استانهاى مَهْرَه در مشرق، حضرموت، شَبوَه و أبْین در مرکز و جنوب و بخشهایى از استانهاى جوف، مأرب، بیضاء، ضالِع، لَحَج و عدن در مغرب است.

در تقسیم‌بندى کهن، حضرموت یکى از چهار بخش مهم و عمده یمن بود. در دوره اسلامى، داراى دو شهر مرکزى به نامهاى شبام و تریم بود و یکى از سه ولایت یمن محسوب می‌شد. در تقسیمات کشورى یمن جنوبى پس از استقلال در ۱۳۴۶ش/۱۹۶۷م، منطقه حضرموت استان پنجم جمهورى یمن شد.

استان حضرموت با مساحتى بالغ بر ۰۰۰، ۱۵۵ کیلومتر مربع داراى ۲۹ شهرستان و جمعیتى بالغ بر ۰۰۰، ۸۷۱ نفر است. هشت شهرستان استان حضرموت شامل ثَمود، عَبر، قَطْن، سیئون، شَحْر، دَوْعَن، حَجْر و مکلّاست که هر کدام چندین ناحیه و شهر کوچک را دربردارند.

اقتصاد حضرموت

حضرموت از دیرباز به تولید و صدور کندر، سدر، بخور، توتون، دارچین، صمغ، عنبر، خرما، حبوبات، عسل و ذرت شهرت داشته است. همچنین، حضرموت به تولید لباس و پارچه‌هاى نفیس چون بُرده، نعلین، دشنه و خنجر، عطر و ادویه‌جات، شتر و اسبهاى اصیل شهرت دارد. این سرزمین در دورى و زیبایى نیز ضرب‌المثل است.

برخى از مردم حضرموت به کشاورزى و برخى نیز به صنعت و تجارت با سواحل شرقى افریقا و هند و عدن و مسقط و شهرهاى بندرى سواحل خلیج‌فارس اشتغال دارند.

ترکیب جمعیتی حضرموت

حضرموت از مناطق کم‌جمعیت یمن و جزیرةالعرب است و به جز بخشهاى معدودى در مغرب آن که تراکم جمعیتى بیش از هزار نفر در هر کیلومتر مربع دارند، تقریباً در سراسر حضرموت تراکم جمعیت کمتر از پنجاه نفر است. جمعیت این سرزمین در طول تاریخ دچار دگرگونی هاى بسیارى شده است.

در منابع معاصر در نیم قرن اخیر جمعیت حضرموت ۱۵۰ تا ۵۰۰ هزار نفر تخمین‌زده شده است. جمعیت حضرموت در گذشته ترکیبى از قبایل و عشایر مهمى چون طَسْم، جَدیس، عِمْلاق، عاد، ثمود، جُرهُم، صَرْدَف، تُجیب، کنده و سیبان بود. امروزه قبایل دیگرى چون صَعْیر، کرَب، جعده، نُوَّح، خَنابَشه، مَناهیل، حالِکه، آل‌کثیر، آل‌جابر، شَنافِر و عَوابِثه در آن بسر می‌برند. در این سرزمین، خاندان هایى از نسل امام حسین علیه‌السلام و علویان بسیارى چون خاندانهاى بار، بِیتى، جِفْرى، جِنَید، حامد، حداد، سَقّاف، شاطرى، بافَقیه و حِبْشى نیز زندگى می‌کنند.

در بخش جنوبی یمن تنها در حدود ۷ الی ۸ هزار نفر شیعه زندگی می کنند که بیشتر در استان حضرموت و عدن هستند.

اهالى این سرزمین سیاه‌چرده و سرسخت‌اند و بیشتر غذایشان خرما بوده است. ثروتمندان حضرموت در کاخهاى آجرى دو تا چهار طبقه مستحکم زندگى می‌کنند و اشراف و سادات علوى احترام و جایگاه والایى دارند.

دین و مذهب در حضرموت

مردم حضرموت از دیرباز الهه‌اى به نام سین را می‌پرستیدند که در معبدى به نام سین ذومِذاب قرار داشت. باستان‌شناسان اروپایى در سده چهاردهم قمری، آثار معبد سین را در شهر حَریضه (نام قدیم شهر مذاب) و روستاى سَنا کشف کردند. علاوه بر الهه سین، مردم حضرموت در دوره پیش از اسلام بتهاى دیگرى را می‌پرستیدند. در نخستین سالهاى پس از اسلام، مردم حضرموت دعوت پیامبر اکرم صلی‌ اللّه‌ علیه‌ و آله‌ را پذیرفتند و پیامبر زیاد بن لَبید را والى و مأمور جمع آوری زکات آنجا ساخت و کنده را نیز ضمیمه ولایت او کرد.

پس از وفات پیامبر و آغاز خلافت ابوبکر، طایفه ای از کنده که ساکن حَضْرَموت بودند، حاضر به پرداخت زکات به وی نشدند و گفتند که تا زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنده بود از وی اطاعت می کردیم، اگر شخصی از اهل بیت او بر سرکار آید از وی اطاعت می کنیم، در حالی که ابوبکر هیچ حق حکومت و بیعت بر ما ندارد. زیاد بن لبید که وضع را چنین دید شبانه از آن منطقه گریخت و ضمن اشعاری ساکنین این منطقه را مرتد نامید. البته ابوبکر پس از مدّتی سپاهی فرستاد که بر طائفه مزبور غلبه کرده و آنها تحت سلطه حکومت مدینه در آمدند. ابوبکر در شمار جنگ با مرتدان، برده (یا جنگ) حَضْرَموت را نیز نام برده است.

ساکنین حَضْرَموت در دوران خلافت امام علی علیه السلام از شیعیان آن حضرت به شمار می رفتند و حتی سپاهی از سوی معاویه مأمور حمله به آنجا شد تا شیعیان را از بین ببرد، هر چند در آن زمان موفق به چنین کاری نگشت.

پانویس

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "حَضْرَمَوْت" از ستار عودی.
• داوود کریملو، آشنایی با کشور یمن، موعود، شماره ۱۰۷، دی ماه ۱۳۸۸.
• تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان.